Νεανική εγκληματικότητα: Ένα μέγα κοινωνικό ζήτημα

 ΟΙ ΑΝΗΛΙΚΟΙ ΠΑΡΑΒΑΤΕΣ ΚΑΙ Η ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΠΟΥ ΑΡΓΗΣΕ ΜΕΡΙΚΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ

Ηλίας Α. Στεφάνου, Δικηγόρος

Με αφορμή την τραγική περίπτωση που είδαμε όλοι τις τελευταίες ημέρες, επανέρχεται στην επιφάνεια ένα ευρύτερο ζήτημα για την κοινωνία. Αναδύεται -ξανά- η σημαντικότητα της αντιμετώπισης της νεανικής εγκληματικότητας ή παραβατικότητας (όπως τα τελευταία χρόνια αναφέρεται) ή της αντιμετώπισης των παιδιών που βρίσκονται σε σύγκρουση με το νόμο ( όπως ορθά είναι η σύγχρονη ορολογία). Η σημαντικότητα έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί την πρώτη ουσιαστική ασπίδα της κοινωνίας στην εγκληματικότητα. Οι πλείστοι σημερινοί τρόφιμοι των Κεντρικών Φυλακών είχαν από τα παιδικά και νεανικά τους χρόνια επιδείξει παραβατική συμπεριφορά. Η κοινωνία και η συντεταγμένη Πολιτεία κοιμούνταν κατ’ ελάχιστο τον «ύπνο του δικαίου» και/ή μάλλον οδηγούσαν και ακόμα οδηγούν (με την αποστασιοποίησή τους) αυτά τα νεαρά πρόσωπα στο βάθρο της εγκληματικότητας.

Η οποιαδήποτε αντεκληματική και συνακόλουθα ποινική πολιτική μιας χώρας οφείλει να είναι σφαιρική. Να ξεκινά από τις πρώτες αντικοινωνικές συμπεριφορές (με σεβασμό πάντοτε στην ατομικότητα και διαφορετικότητα κάθε ανηλίκου) μέχρι και την πλήρη στήριξη του επανενταγμένου στην κοινωνία φυλακισμένου, ώστε να αποτραπεί η επανάληψη τέλεσης ποινικών αδικημάτων. Θα πρέπει, λοιπόν, να υπάρχει μια συνολική ποινική πολιτική, οι κρίκοι της οποίας να είναι όχι μόνο άρρηκτα συνδεδεμένοι με ένα κοινό σκοπό, αλλά να υποβοηθούν ο ένας τον άλλο. Έτσι οι δάσκαλοι και καθηγητές, οι Κοινωνικοί Λειτουργοί, που αντιμετωπίζουν τα πρώτα οικογενειακά προβλήματα με αποκλίνουσα ανήλικη συμπεριφορά, οι αστυνομικοί που έχουν να αντιμετωπίσουν τους ανήλικους και νεαρούς υπόπτους, οι εισαγγελείς και δικαστές που θα έρθουν σε (άμεση ή έμμεση) επαφή με τους νεαρούς παραβάτες, οι δεσμοφύλακες και τέλος οι κοινωνικοί λειτουργοί που θα έρθουν σε επαφή με τους επανενταγμένους φυλακισθέντες, οφείλουν να έχουν κοινό όραμα και κοινό προσανατολισμό. Και ένας τέτοιος προσανατολισμός δεν μπορεί παρά να προκύψει από την συντεταγμένη πολιτεία, Κυβέρνηση και Βουλή, η οποία, μέσω της νομοθεσίας θα θέσει, όχι μόνο τις κατευθυντήριες γραμμές και σκοπούς, αλλά και τον τρόπο υλοποίησης του κάθε στοχευμένου μέτρου.

Η οποιαδήποτε αντεκληματική και συνακόλουθα ποινική πολιτική μιας χώρας οφείλει να είναι σφαιρική.

Σταθερή παράμετρος όλων των πρόσφατων νομοθεσιών που αντιμετωπίζουν τα ανήλικα θύματα (όπως σεξουαλικής εκμετάλλευσης κλπ) είναι πως η ηλικία του θύματος παρουσιάζεται ως ένα πολύτιμο αγαθό, μιας και η αδυναμία του θύματος να προστατεύσει τον εαυτό του μετουσιώνεται στην ανάγκη από το κοινωνικό σύνολο να προστατέψει τα νεαρά αυτά θύματα από επίδοξους παραβάτες. Όμοια αδυναμία και ευαισθησία οφείλει η Πολιτεία να επιδείξει και στα νεαρά της βλαστάρια, που λόγω οικογενειακών και κοινωνικών αδυναμιών, παρουσιάζουν αποκλίνουσα ή εγκληματική συμπεριφορά.

Οι ανήλικοι ως κατηγορούμενοι
Στην Κύπρο, από το 2006, έχει οριστεί ως όριο ποινικής ευθύνης, η ηλικία των 14 χρόνων. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχει διαπραχθεί ποινικό αδίκημα, αλλά πως ο ανήλικος δράστης του δεν μπορεί να διωχθεί. Ούτε σημαίνει πως ο ενήλικος που ωθεί ανήλικο κάτω των 14 χρόνων να διαπράξει ποινικό αδίκημα παραμένει ατιμώρητος. Ένας τέτοιος ενήλικας διώκεται αφού χρησιμοποιεί ως μέσο για την τέλεση του αδικήματος, που αυτός θέλει να διαπράξει, ένα ανήλικα. Η τάση που παρατηρείται σήμερα σε κάποιες χώρες για μείωση του ορίου ηλικίας, λόγω της έξαρσης της νεανικής παραβατικότητας ένεκα και της οικονομικής κρίσης, δεν με βρίσκει σύμφωνο. Παρόλα ταύτα, δεν μπορεί το Κράτος να είναι απών μέχρι την ηλικία των 14 ετών και ακολούθως η επόμενη παρέμβασή του να είναι η ποινικοποίηση της νεανικής παραβατικότητας.

Σύμφωνα με την απαρχαιωμένη ισχύουσα νομοθεσία, οι υποθέσεις ανήλικων παραβατών εκδικάζονται από δικαστήριο ανηλίκων, τα οποία θα έπρεπε να συνεδριάζουν σε διαφορετικό κτήριο ή αίθουσα από εκείνη στην οποία διεξάγονται οι συνήθεις συνεδριάσεις του Ποινικού Δικαστηρίου, ή σε διαφορετικές ημέρες ή ώρες από αυτές τις συνεδριάσεις. Στην πράξη, όμως, αυτό που παρατηρείται είναι η κοινή πρακτική να συνεδριάζει το Δικαστήριο κεκλεισμένων των θυρών. Είναι καθήκον του Δικαστηρίου να εξηγήσει σε απλή γλώσσα στο παιδί ή στο νεαρό άτομο που οδηγήθηκε ενώπιόν του, την ουσία της κατηγορίας που προσάπτεται. Η προστασία προσωπικών δεδομένων τηρείται πλήρως σε όλα τα στάδια της διαδικασίας.

Στην πράξη, βεβαίως, όλες αυτές οι διατάξεις της αποικιοκρατικής νομοθεσίας του 1955, δεν τυγχάνουν εφαρμογής αφού, ο ορισμός του νεαρού προσώπου είναι το πρόσωπο από την ηλικία των 14 μέχρι και 16, κατά τον χρόνο που εκδικάζεται η υπόθεση στο Δικαστήριο. Με δεδομένο πως κανένας δεν διώκεται πλέον για πράξη που τέλεσε σε ηλικία κάτω των 14 ετών και στη βάση της βραδυκίνητης υφιστάμενης διαδικασίας δίωξης ανηλίκων, είναι ελάχιστες αν υπάρχουν τέτοιες, υποθέσεις που ο ανήλικός να έχει ηλικία κάτω των 16 ετών.

 Φυλάκιση ανηλίκων
Από τα διεθνή πρότυπα απορρέει ότι τα παιδιά που έρχονται αντιμέτωπα με το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης θα πρέπει να τυγχάνουν εναλλακτικών προς τη φυλάκιση μέτρων και θα πρέπει να στερούνται της ελευθερίας τους μόνο σε εξαιρετικές περιστάσεις. Τα παιδιά βρίσκονται σε ιδιαίτερα ευάλωτη θέση όταν στερούνται της ελευθερίας τους λόγω των εγγενών κινδύνων για τη σωματική, την ψυχική και την κοινωνική τους ανάπτυξη.

Σε ό,τι αφορά στις συνθήκες κράτησης, χαρακτηριστικό είναι ένα τραγικό πρόσφατο πραγματικό παράδειγμα. Την πύλη των φυλακών πέρασε 17χρονος, ως υπόδικος για διαρρήξεις και κλοπές που διέπραξε για να ικανοποιήσει την εξάρτηση από τα ναρκωτικά. Ήταν χρήστης από τα 12. Μέχρι να δικαστεί, ήτοι, για χρονικό διάστημα περί τους 4 μήνες, βρισκόταν στην πτέρυγα 10, για τους ψυχικά ασθενείς, του Τμήματος των Κεντρικών Φυλακών. Και αυτό μιας και στην Κύπρο δεν υπάρχει η ευχέρεια κράτησης εξαρτημένων προσώπων (ενηλίκων ή ανηλίκων), σε οποιοδήποτε άλλο χώρο, κατά τη διάρκεια, που εξετάζεται η υπόθεσή τους, είτε στο ανακριτικό στάδιο, είτε ενώπιον του Δικαστηρίου. Ακόμα όμως και να υπήρχε, ελλείπουν οι δομές φιλοξενίας ανηλίκων εξαρτημένων. Επί του προκειμένου, δεν χρειάζεται να λεχθεί κάτι άλλο.

Το νέο νομοσχέδιο
Σκοπός του νομοσχεδίου για την εγκαθίδρυση συστήματος ποινικής δικαιοσύνης φιλικής προς τα παιδιά που βρίσκονται σε σύγκρουση με τον νόμο, το οποίο προωθεί το ΥΔΔΤ, είναι η εξωδικαστική μεταχείριση των παιδιών ως και η δημιουργία μιας παιδοκεντρικής δομής και προσέγγισης στην προσπάθεια για επαναφορά του παιδιού στη νομιμότητα.

Βασικές πρόνοιές του περιλαμβάνουν:
(α) Υιοθέτηση νέας ορολογίας. Αντί των νεαρών εγκληματιών ή ανήλικων παραβατών υιοθετείται η διεθνώς υποστηριζόμενη ορολογία του «παιδιού που βρίσκεται  σε σύγκρουση με το νόμο».

(β) Εγκαθίδρυση νέων θεσμών και διαδικασιών, όπως το Οικογενειακό Συμβούλιο Ευημερίας Παιδιού, ο Επιμελητής, ο Κηδεμονικός Λειτουργός, το Συμβούλιο Παιδιού και η Επιτροπή Παρακολούθησης της Αποτελεσματικότητας του Προγράμματος Αποδικαστικοποίησης.

(γ) Πιο συγκεκριμένα, το Πρόγραμμα Αποδικαστικοποίησης, στόχο έχει είναι να βοηθήσει το παιδί σε σύγκρουση με τον νόμο να αποδεχθεί την ευθύνη του ως προς το αδίκημα που διέπραξε και να αντιληφθεί τις συνέπειες του αδικήματος, με απώτερο στόχο να μην διαπράξει στο μέλλον οποιοδήποτε άλλο ποινικό αδίκημα και να αποφευχθεί η προσαγωγή του ενώπιον Δικαστηρίου.

(δ) Ως προς το Δικαστήριο Ανηλίκων, αρμόδιο πλέον δεν θα είναι το ποινικό Δικαστήριο, ως ισχύει σήμερα. Αρμόδιο Δικαστήριο Ανηλίκων θα είναι το Οικογενειακό Δικαστήριο, το οποίο συγκροτείται από ένα ή περισσότερους Δικαστές Οικογενειακού Δικαστηρίου κατά την κρίση του Ανωτάτου Δικαστηρίου. Οι Δικαστές του Οικογενειακού  Δικαστηρίου θα έχουν εξειδίκευση σε σχέση με τη μεταχείριση παιδιών στο σύστημα δικαιοσύνης.

(ε) Ως προς τις ποινές που δύνανται να επιβάλλονται, προνοούνται από τη μια, υπάρχει η επιλογή της επίπληξης και απαλλαγής από οποιοδήποτε άλλο μέτρο ή ποινή και από την άλλη, η δυνατότητα προώθησης της υπόθεσης ενώπιον Δικαστηρίου το οποίο μπορεί να επιβάλει μία εκ των πιο κάτω ποινών:

• απαλλαγή ή απαλλαγή υπό όρους,
• επιβολή προστίμου ή/και καταβολή αποζημίωσης στο θύμα
• διάταγμα με το οποίο να υποχρεώνει τον γονέα ή κηδεμόνα να καταβάλει αποζημίωση
• διάταγμα γονικής επιτήρησης
• διάταγμα επιβολής κοινοτικής επιτήρησης
• διάταγμα κράτησης σε χώρο κράτησης παιδιών, αν έχουν συμπληρώσει το 16ο έτος και αυτή αποτελεί την έσχατη ποινή.

Είναι σημαντικό να τονιστεί πως με το νέο νομοσχέδιο γίνεται εισήγηση όπως η φυλάκιση και η προφυλάκιση παιδιού να απαγορεύεται.

Αργήσαμε πολύ
Το μέγα κοινωνικό ζήτημα της ανήλικής παραβατικότητας θα έπρεπε να είχε αντιμετωπιστεί εδώ και δεκαετίες. Είναι αναγκαία η άμεση συζήτηση στη Βουλή του Νομοσχεδίου που εκκρεμεί από το καλοκαίρι του 2017. Θα πρέπει να υπάρξει κοινή θέση όλων των πολιτική δυνάμεων ότι η ολοκληρωμένη πολιτική πρόληψης και αντιμετώπισης της νεανικής παραβατικότητας αποτελεί άμεση κοινωνική ανάγκη. Αυτή η πολιτική συμμαχία θα δώσει την αναγκαία ώθηση ώστε να δοθούν οι αναγκαίοι οικονομικοί πόροι για την αποτελεσματική εφαρμογή της νέας νομοθεσίας, αλλά και να προσληφθούν οι αναγκαίοι κοινωνικοί λειτουργοί για την εφαρμογή ενός νομοθετήματος με ξεκάθαρους σκοπούς και επιδιώξεις.