Οι πολιτικές επιπτώσεις των πανδημιών
Η πολιτική τάξη πραγμάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο Ηνωμένο Βασίλειο πιθανόν να επηρεαστεί ως αποτέλεσμα της, κατά τα φαινόμενα, ατυχούς διαχείρισης των δύο κυβερνήσεων.
Γράφει: Μιχάλης Κοντός*
Μία πανδημία, ή μία επιδημία εκτεταμένη σε τοπική ή εθνική κλίμακα, αποτελούν φαινόμενα που ανατρέπουν τον τρόπο ζωής των επηρεαζομένων. Ο φόβος του θανάτου και το ένστικτο της αυτοπροστασίας δημιουργούν αλυσιδωτές επιδράσεις στα κοινωνικά σύνολα, ενώ οι μαζικές απώλειες ζωών και τα μέτρα προστασίας ανατρέπουν τα κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά δεδομένα. Αναπόφευκτα, αυτές οι επιδράσεις έχουν αντίκτυπο και στα τοπικά ή εθνικά πολιτικά συστήματα, ενίοτε δε και στο ευρύτερο διεθνές σύστημα. Ιστορικά, έχουν καταγραφεί ενδιαφέρουσες επιδράσεις αυτού του είδους, με συνέπειες μεγάλης κλίμακας. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι επιπτώσεις των πανδημιών/επιδημιών διακρίνονται σε άμεσες και έμμεσες.
Ένα παράδειγμα άμεσης επίπτωσης εντοπίζεται στην Αρχαία Αθήνα. Η επιδημία που ξέσπασε (κατά πάσα πιθανότητα επρόκειτο για ένα είδος πανώλης) κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.) προκάλεσε σημαντικό, άμεσο αντίκτυπο στην αθηναϊκή πολιτική τάξη, αλλά και στην εξέλιξη και την κατάληξη του πολέμου. Με εντολή του Περικλή, οι Αθηναίοι είχαν οχυρωθεί πίσω από τα τείχη της πόλης, επιτρέποντας στους Σπαρτιάτες να λεηλατήσουν ελεύθερα την ύπαιθρο και, φυσικά, τις περιουσίες τους. Η επιλογή αυτή, σύμφωνα με τις περιγραφές του Θουκυδίδη, αποδείχτηκε σοφή από στρατηγικής άποψης διότι, για όσο καιρό υιοθετήθηκε, δεν επέτρεψε στο πανίσχυρο πεζικό των Σπαρτιατών να επιβάλει τους όρους του και έγερνε την πλάστιγγα του πολέμου προς όφελος των Αθηναίων. Εν τούτοις, ο εγκλεισμός και η συνάθροιση πολλών ανθρώπων σε μικρό χώρο συνηγόρησαν στο ξέσπασμα και την ταχύτατη εξάπλωση της επιδημίας. Ήδη αρκετοί Αθηναίοι διαμαρτύρονταν για την επιλογή του Περικλή, θεωρώντας ότι θα έπρεπε να βγουν από τα τείχη και να πολεμήσουν. Η επιδημία ενίσχυσε αυτή την άποψη. Ο δε θάνατος του ίδιου του Περικλή, ο οποίος μολύνθηκε, έφερε στην εξουσία τους αντιφρονούντες οι οποίοι, στο πρόσωπο του νεαρού και φιλόδοξου Αλκιβιάδη, βρήκαν τον ηγέτη που θα οδηγούσε την Αθήνα σε ένα κατά μέτωπο πόλεμο με τους εχθρούς της. Εν τούτοις, σύμφωνα πάντα με τον Θουκυδίδη, η επιλογή αυτή αποδείχτηκε καταστροφική. Ιδιαίτερα μετά από την ατυχή Σικελική Εκστρατεία, η αθηναϊκή ισχύς επηρεάστηκε ανεπανόρθωτα, με αποτέλεσμα την ήττα των Αθηναίων και τον θρίαμβο των Σπαρτιατών.
Ένα παράδειγμα έμμεσης επίδρασης μιας επιδημίας στο ευρύτερο διεθνές σύστημα αφορά στην περίπτωση του λεγόμενου Μαύρου Θανάτου, δηλαδή της πανδημίας βουβωνικής πανώλης η οποία ξεκίνησε από την Ασία και επεκτάθηκε στην Ευρώπη κατά τον 14ο αιώνα μ.Χ. Η θνησιμότητα είχε λάβει τρομακτικές διαστάσεις αφού, σύμφωνα με κάποιους υπολογισμούς, πιθανόν να πέθανε εξ’ αιτίας της πανδημίας μέχρι και το 60% του ευρωπαϊκού πληθυσμού. Ως αποτέλεσμα αυτής της ανεπανάληπτης καταστροφής αποδεκατίστηκε ο εργατικός πληθυσμός της φεουδαρχικής Ευρώπης. Αν και η Ευρώπη βρισκόταν ήδη σε πορεία αστικοποίησης (γεγονός που διευκόλυνε την εξάπλωση του ιού), η ευρωπαϊκή οικονομία ήταν ακόμα, κατά βάση, αγροτική. Οι γαιοκτήμονες δεν έβρισκαν εύκολα εργάτες να καλλιεργούν τα χωράφια τους με αποτέλεσμα την κάθετη άνοδο του κόστους εργασίας. Οι εργάτες, συναισθανόμενοι τη δύναμη που απέκτησε ξαφνικά η ταπεινή τους κοινωνική τάξη, διαπραγματεύονταν το ύψος των απολαβών τους από θέση ισχύος. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι τοπικοί άρχοντες επέβαλαν διά νόμου περιορισμούς στις απολαβές των εργατών, με αποτέλεσμα να προκληθούν κοινωνικές εντάσεις. Στην σχετική ιστορική βιβλιογραφία συναντά κανείς την άποψη ότι η κατάσταση αυτή επέφερε ανεπανόρθωτο πλήγμα στην φεουδαρχική δομή της μεσαιωνικής Ευρώπης και οδήγησε, μαζί με άλλους παράγοντες, στην υποκατάστασή της από το αστικό, βιομηχανικό μοντέλο.
Πιθανόν να δούμε μια ευρύτερη παγκόσμια ανακατανομή μαλακής ισχύος προς όφελος της Κίνας και εις βάρος των Ηνωμένων Πολιτειών και του ευρύτερου δυτικού κόσμου.
Στη σημερινή συγκυρία ήδη έχουν διατυπωθεί αρκετές απόψεις σχετικά με τις πιθανές επιπτώσεις του COVID-19 σε πολιτικό και διεθνο-πολιτικό επίπεδο. Πιθανόν να δούμε να αποτυπώνονται τόσο άμεσες όσο και έμμεσες επιπτώσεις. Για παράδειγμα, η πολιτική τάξη πραγμάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο Ηνωμένο Βασίλειο πιθανόν να επηρεαστεί ως αποτέλεσμα της, κατά τα φαινόμενα, ατυχούς διαχείρισης των δύο κυβερνήσεων. Ιδιαίτερα δε στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου επίκεινται εκλογές τον ερχόμενο Οκτώβριο. Τα προγνωστικά μέχρι πρότινος έδιναν προβάδισμα επανεκλογής στον Πρόεδρο Τραμπ. Την ίδια στιγμή, το Δημοκρατικό Κόμμα παρουσιαζόταν διχασμένο μεταξύ δύο βασικών υποψηφίων για το χρίσμα, χωρίς να αναδύεται μια ξεκάθαρη, ενωτική επιλογή. Πιθανόν η πανδημία, η οποία στο παρόν στάδιο παραμένει εκτός ελέγχου στην εν λόγω χώρα, να αναδιαμορφώσει το προεκλογικό τοπίο.
Ως πιθανή έμμεση επίπτωση θα μπορούσε να αναφερθεί η άνοδος της κινεζικής επιρροής διεθνώς. Η Κίνα, παρά το γεγονός ότι αποτελεί την κοιτίδα γένεσης και αρχικής εξάπλωσης του ιού, ξεπέρασε το πρόβλημα και πλέον σπεύδει να συνδράμει τις χώρες που βρίσκονται στο «μάτι του κυκλώνα». Η αποστολή ιατρικού εξοπλισμού από την Κίνα σε χώρες, κυρίως, της νότιας Ευρώπης, δημιουργεί θετικές εικόνες για το Πεκίνο, οι οποίες πιθανόν να δημιουργήσουν αντίστοιχο πολιτικό και διπλωματικό αντίκτυπο. Η άποψη αυτή ενισχύεται αν λάβει κανείς υπόψη την τιτάνια επένδυση της Κίνας στο πρόγραμμα Belt and Road Initiative (BRI), την προσπάθεια δηλαδή αναδημιουργίας του αρχαίου «δρόμου του μεταξιού» μέσω διμερών και πολυμερών συμφωνιών με χώρες της Ασίας και της Ευρώπης για τη διασφάλιση απρόσκοπτων εμπορικών ροών από την Κίνα προς τις δυτικές αγορές. Η προσπάθεια αυτή, η οποία αντιμετωπίζεται με καχυποψία από τις Ηνωμένες Πολιτείες, πιθανόν να αποκτήσει επιπρόσθετη ώθηση ως αποτέλεσμα της ανόδου της κινεζικής επιρροής λόγω των προαναφερθέντων χειρισμών του Πεκίνου. Γενικά, πιθανόν να δούμε μια ευρύτερη παγκόσμια ανακατανομή μαλακής ισχύος προς όφελος της Κίνας και εις βάρος των Ηνωμένων Πολιτειών και του ευρύτερου δυτικού κόσμου.
Η πραγματικότητα στην πολιτική και, κυρίως, στη διεθνή πολιτική, είναι ρευστή και απρόβλεπτη, με πολλές μεταβλητές να την επηρεάζουν και να την καθορίζουν. Όταν πρόκειται για πολιτικές αλλαγές μικρής κλίμακας, μια πανδημία είναι δυνατόν να αποδειχθεί καταλυτική. Όταν πρόκειται όμως για αλλαγές παγκόσμιας, συστημικής κλίμακας, η κατάσταση είναι πιο σύνθετη. Μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε ότι οι πανδημίες, αν και δεν αποτελούν τους αποκλειστικούς υπαίτιους τέτοιων αλλαγών, είναι πολύ πιθανόν να τις επιταχύνουν.
*Επίκουρος Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας
